Van de patiënten die met COVID-19 op een Nederlandse IC terechtkomen (1) lijden velen aan het ‘metaboolsyndroom’: een combinatie van overgewicht, hoge bloeddruk en een verstoorde glucose- en vethuishouding. Het is een bekende voorloper van diabetes mellitus type 2, hart- en vaatziekten en kanker (2-5). Maar waarom verhoogt het metabool syndroom bij een (virus)infectie de kans op een ernstig verloop (6,7)?
Wat het metaboolsyndroom en de risicofactoren voor ernstige COVID-19 (8-10) gemeen hebben is een toestand van chronische ‘metaflammatie’. Dit is een samenvoeging van metabolisme (stofwisseling) en inflammatie (ontsteking) (11-14). Het is een vorm van laaggradige ontsteking in het gehele lichaam met continu licht verhoogde hoeveelheden ontstekingsstoffen (cytokinen). Zo’n systemische ontstekingsreactie kost weinig energie. Dat is anders dan bij een acute infectie. Afhankelijk van de ernst, kost die zo’n 25 tot 60 procent extra energie (15-17). Chronische ‘metaflammatie’ wordt veroorzaakt door een slechte leefstijl, waaronder onvolwaardige voeding, onvoldoende beweging en slaap, ongunstige darmbacteriën en chronische stress (13,14,18). Hoe meer vetmassa, des te erger de metaflammatie(19-24).
Dat ons immuunsysteem onder deze omstandigheden hapert(19-22), wordt zichtbaar als een ziekteverwekker binnendringt (25). Bij ernstige infecties, zoals met SARS-Cov-2 (26-28), SARS-CoV (29) en influenza A (22), reageert het immuunsysteem dan zwak en/of traag. Obese COVID-19 patiënten dragen veel grotere hoeveelheden virus bij zich en raken het minder snel kwijt (26). Bij de uitbraak van de Mexicaanse griep in 2009 tekende de relatie tussen overgewicht en ernstig ziekteverloop zich ook al af (22). Het virus krijgt simpelweg meer kans. De immuunreactie is ‘gedempt’ en er is grotere kans op bijkomende infecties. Vaccinatie en antimicrobiële middelen zijn minder effectief. Ook kan het virus sneller muteren (19,20,22). Obesitas en diabetes vormden ook een risico voor ernstige infecties met SARS-CoV (30,31) en MERS-CoV (10,32,33); de voorgangers van SARS-Cov-2.
Hoe meer vetmassa, des te erger de metaflammatie
Het mechanisme is te verklaren vanuit een disbalans tussen onderdelen van de immuunreactie. Bij gezonde mensen zijn deze perfect op elkaar afgestemd. Metaflammatie zorgt ervoor dat bij ernstige virusinfecties de verschillende soorten (immuun)cellen niet goed met elkaar communiceren (10,22,25). Het gaat mis in de eerste verdedigingslijn die de vermenigvuldiging en verspreiding van het virus moet tegengegaan (10,34-40c). Het virus frustreert dit proces en grijpt zijn kans. In plaats van eerst te verdedigen stuurt het immuunsysteem steeds meer ontstekingscellen naar de longen: de plek waar het virus binnenkwam. Deze aanval veroorzaakt een lokaal slagveld met veel schade. De ontstekingsreactie versterkt zichzelf door de roep van de signaalstoffen om nog meer hulp. Er ontstaat een ‘cytokinenstorm’ en stolling. Met vaak fatale gevolgen (8,10,41,42). Lees ook: Coronapatiënten overlijden niet aan het virus per se, maar aan een overactief immuunsysteem.
Waarom vertoont een chronisch licht ontstoken lichaam geen goede immuunrespons? Dat heeft te maken met de ontregeling van de stofwisseling. De hormoonhuishouding en energiestofwisseling liggen overhoop. Door de metaflammatie ontstaat ongevoeligheid voor de hormonen insuline (6,19,21,43-45) en leptine (6,10,19,21,29,46-49). De daarbij verstoorde glucosehuishouding staat centraal in de overreactie van het immuunsysteem (50-60). Behalve van energie is het geactiveerde immuunsysteem ook sterk afhankelijk van vitamines en mineralen (61-65). Tekorten daarvan worden gezien bij ernstige COVID-19 (67-69), ouderen (68-72) en bij obesitas en diabetes (73). Uit het onderzoek is niet het detail, maar wel de conclusie allang duidelijk: het lichaam in conditie houden of brengen, is het beste advies. Het is niet te laat om gisteren te beginnen!
Prof. dr. Frits Muskiet is emeritus hoogleraar Pathofysiologie en Klinisch Chemische Analyse. Eerdere columns van Muskiet vindt u hier. De columns verschenen eerder in ons ledenmagazine Uitzicht.
Percentage Nederlandse COVID-19 patiënten in de IC
MMV maakt wekelijks een selectie uit het nieuws over voeding en leefstijl in relatie tot kanker en andere medische condities.
Inschrijven nieuwsbrief
Referenties
-
1. Epidemiologische situatie van SARS-CoV-2 in Nederland. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu – RIVM 12 januari 2021, 10:00
Metabool syndroom
-
2. Reaven GM. The metabolic syndrome: requiescat in pace. Clin Chem. 2005 Jun;51(6):931-8. doi: 10.1373/clinchem.2005.048611. Epub 2005 Mar 3. PMID: 15746300.
-
3. Reaven GM. The insulin resistance syndrome: definition and dietary approaches to treatment. Annu Rev Nutr. 2005;25:391-406. doi: 10.1146/annurev.nutr.24.012003.132155. PMID: 16011472.
-
4. Reaven G. Insulin resistance, type 2 diabetes mellitus, and cardiovascular disease: the end of the beginning. Circulation. 2005 Nov 15;112(20):3030-2. doi: 10.1161/CIRCULATIONAHA.105.504670. PMID: 16286599.
-
5. Huang PL. A comprehensive definition for metabolic syndrome. Dis Model Mech. 2009 May-Jun;2(5-6):231-7. doi: 10.1242/dmm.001180. PMID: 19407331; PMCID: PMC2675814.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19407331/
Obesitas en ernstig COVID-19 verloop
-
6. Popkin BM, Du S, Green WD, Beck MA, Algaith T, Herbst CH, Alsukait RF, Alluhidan M, Alazemi N, Shekar M. Individuals with obesity and COVID-19: A global perspective on the epidemiology and biological relationships. Obes Rev. 2020 Nov;21(11):e13128. doi: 10.1111/obr.13128. Epub 2020 Aug 26. PMID: 32845580; PMCID: PMC7461480.
-
7. Caussy C, Pattou F, Wallet F, Simon C, Chalopin S, Telliam C, Mathieu D, Subtil F, Frobert E, Alligier M, Delaunay D, Vanhems P, Laville M, Jourdain M, Disse E; COVID Outcomes HCL Consortium and Lille COVID–Obesity Study Group. Prevalence of obesity among adult inpatients with COVID-19 in France. Lancet Diabetes Endocrinol. 2020 Jul;8(7):562-564. doi: 10.1016/S2213-8587(20)30160-1. Epub 2020 May 18. PMID: 32437642; PMCID: PMC7234780.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32437642/
Metabool syndroom en ernstige COVID-19
-
8. Cevik M, Kuppalli K, Kindrachuk J, Peiris M. Virology, transmission, and pathogenesis of SARS-CoV-2. BMJ. 2020 Oct 23;371:m3862. doi: 10.1136/bmj.m3862. PMID: 33097561.
-
9. Gao F, Zheng KI, Wang XB, Sun QF, Pan KH, Wang TY, Chen YP, Targher G, Byrne CD, George J, Zheng MH. Obesity Is a Risk Factor for Greater COVID-19 Severity. Diabetes Care. 2020 Jul;43(7):e72-e74. doi: 10.2337/dc20-0682. Epub 2020 May 14. PMID: 32409499.
-
10. Mauvais-Jarvis F. Aging, Male Sex, Obesity, and Metabolic Inflammation Create the Perfect Storm for COVID-19. Diabetes. 2020 Sep;69(9):1857-1863. doi: 10.2337/dbi19-0023. Epub 2020 Jul 15. PMID: 32669390; PMCID: PMC7458034.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32669390/
Metaflammatie
-
11. Calay ES, Hotamisligil GS. Turning off the inflammatory, but not the metabolic, flames. Nat Med. 2013 Mar;19(3):265-7. doi: 10.1038/nm.3114. PMID: 23467233.
-
12. Hotamisligil GS. Inflammation, metaflammation and immunometabolic disorders. Nature. 2017 Feb 8;542(7640):177-185. doi: 10.1038/nature21363. PMID: 28179656.
-
13. Egger G, Dixon J. Inflammatory effects of nutritional stimuli: further support for the need for a big picture approach to tackling obesity and chronic disease. Obes Rev. 2010 Feb;11(2):137-49. doi: 10.1111/j.1467-789X.2009.00644.x. Epub 2009 Jul 30. PMID: 19656309.
-
14. Egger G, Dixon J. Non-nutrient causes of low-grade, systemic inflammation: support for a 'canary in the mineshaft' view of obesity in chronic disease. Obes Rev. 2011 May;12(5):339-45. doi: 10.1111/j.1467-789X.2010.00795.x. PMID: 20701689.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20701689/
Energiekosten van een infectie
-
15. Hotamisligil GS, Erbay E. Nutrient sensing and inflammation in metabolic diseases. Nat Rev Immunol. 2008 Dec;8(12):923-34. doi: 10.1038/nri2449. PMID: 19029988; PMCID: PMC2814543.
-
16. Straub RH, Cutolo M, Buttgereit F, Pongratz G. Energy regulation and neuroendocrine-immune control in chronic inflammatory diseases. J Intern Med. 2010 Jun;267(6):543-60. doi: 10.1111/j.1365-2796.2010.02218.x. Epub 2010 Jan 28. PMID: 20210843.
-
17. Straub RH. The brain and immune system prompt energy shortage in chronic inflammation and ageing. Nat Rev Rheumatol. 2017 Dec;13(12):743-751. doi: 10.1038/nrrheum.2017.172. Epub 2017 Oct 12. PMID: 29021568.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29021568/
Leefstijlfactoren bij het metabool syndroom
-
18. Ruiz-Núñez B, Pruimboom L, Dijck-Brouwer DA, Muskiet FA. Lifestyle and nutritional imbalances associated with Western diseases: causes and consequences of chronic systemic low-grade inflammation in an evolutionary context. J Nutr Biochem. 2013 Jul;24(7):1183-201. doi: 10.1016/j.jnutbio.2013.02.009. Epub 2013 May 6. PMID: 23657158.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23657158/
Vetmassa, immuunresponse en metaflammatie
-
19. Milner JJ, Beck MA. The impact of obesity on the immune response to infection. Proc Nutr Soc. 2012 May;71(2):298-306. doi: 10.1017/S0029665112000158. Epub 2012 Mar 14. PMID: 22414338; PMCID: PMC4791086.
-
20. Andersen CJ, Murphy KE, Fernandez ML. Impact of Obesity and Metabolic Syndrome on Immunity. Adv Nutr. 2016 Jan 15;7(1):66-75. doi: 10.3945/an.115.010207. PMID: 26773015; PMCID: PMC4717890.
-
21. Aguilar EG, Murphy WJ. Obesity induced T cell dysfunction and implications for cancer immunotherapy. Curr Opin Immunol. 2018 Apr;51:181-186. doi: 10.1016/j.coi.2018.03.012. Epub 2018 Apr 11. PMID: 29655021; PMCID: PMC6338436.
-
22. Honce R, Schultz-Cherry S. Impact of Obesity on Influenza A Virus Pathogenesis, Immune Response, and Evolution. Front Immunol. 2019 May 10;10:1071. doi: 10.3389/fimmu.2019.01071. PMID: 31134099; PMCID: PMC6523028.
-
23. Appari M, Channon KM, McNeill E. Metabolic Regulation of Adipose Tissue Macrophage Function in Obesity and Diabetes. Antioxid Redox Signal. 2018 Jul 20;29(3):297-312. doi: 10.1089/ars.2017.7060. Epub 2017 Oct 13. PMID: 28661198; PMCID: PMC6012981.
-
24. Goh J, Goh KP, Abbasi A. Exercise and Adipose Tissue Macrophages: New Frontiers in Obesity Research? Front Endocrinol (Lausanne). 2016 Jun 14;7:65. doi: 10.3389/fendo.2016.00065. PMID: 27379017; PMCID: PMC4905950.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27379017/
Infectie bovenop metaflammatie
-
25. Huizinga GP, Singer BH, Singer K. The Collision of Meta-Inflammation and SARS-CoV-2 Pandemic Infection. Endocrinology. 2020 Nov 1;161(11):bqaa154. doi: 10.1210/endocr/bqaa154. PMID: 32880654; PMCID: PMC7499583.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32880654/
Ernstige SARS-CoV-2, SARS-CoV en influenza A infectie en zwakke/trage immuunresponse
-
26. Liu Y, Yan LM, Wan L, Xiang TX, Le A, Liu JM, Peiris M, Poon LLM, Zhang W. Viral dynamics in mild and severe cases of COVID-19. Lancet Infect Dis. 2020 Jun;20(6):656-657. doi: 10.1016/S1473-3099(20)30232-2. Epub 2020 Mar 19. PMID: 32199493; PMCID: PMC7158902.
-
27. Lucas C, Klein J, Sundaram M, Liu F, Wong P, Silva J, Mao T, Oh JE, Tokuyama M, Lu P, Venkataraman A, Park A, Israelow B, Wyllie AL, Vogels CBF, Muenker MC, Casanovas-Massana A, Schulz WL, Zell J, Campbell M, Fournier JB, Grubaugh ND, Farhadian S, Wisnewski AV, Cruz CD, Omer S, Ko AI, Ring A, Iwasaki A. Kinetics of antibody responses dictate COVID-19 outcome. medRxiv [Preprint]. 2020 Dec 22:2020.12.18.20248331. doi: 10.1101/2020.12.18.20248331. PMID: 33398304; PMCID: PMC7781347.
-
28. Lau EHY, Tsang OTY, Hui DSC, Kwan MYW, Chan WH, Chiu SS, Ko RLW, Chan KH, Cheng SMS, Perera RAPM, Cowling BJ, Poon LLM, Peiris M. Neutralizing antibody titres in SARS-CoV-2 infections. Nat Commun. 2021 Jan 4;12(1):63. doi: 10.1038/s41467-020-20247-4. PMID: 33397909; PMCID: PMC7782739.
-
29. Kindler E, Thiel V. SARS-CoV and IFN: Too Little, Too Late. Cell Host Microbe. 2016 Feb 10;19(2):139-41. doi: 10.1016/j.chom.2016.01.012. PMID: 26867172; PMCID: PMC7104995.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26867172/
Obesitas en diabetes zijn risicofactoren voor ernstige SARS-Cov en SARS-MERS infecties
-
30. Chan-Yeung M, Xu RH. SARS: epidemiology. Respirology. 2003 Nov;8 Suppl(Suppl 1):S9-14. doi: 10.1046/j.1440-1843.2003.00518.x. PMID: 15018127; PMCID: PMC7169193.
-
31. Chen CY, Lee CH, Liu CY, Wang JH, Wang LM, Perng RP. Clinical features and outcomes of severe acute respiratory syndrome and predictive factors for acute respiratory distress syndrome. J Chin Med Assoc. 2005 Jan;68(1):4-10. doi: 10.1016/S1726-4901(09)70124-8. PMID: 15742856; PMCID: PMC7129615.
-
32. Badawi A, Ryoo SG. Prevalence of comorbidities in the Middle East respiratory syndrome coronavirus (MERS-CoV): a systematic review and meta-analysis. Int J Infect Dis. 2016 Aug;49:129-33. doi: 10.1016/j.ijid.2016.06.015. Epub 2016 Jun 21. PMID: 27352628; PMCID: PMC7110556.
-
33. Alqahtani FY, Aleanizy FS, Ali El Hadi Mohamed R, Alanazi MS, Mohamed N, Alrasheed MM, Abanmy N, Alhawassi T. Prevalence of comorbidities in cases of Middle East respiratory syndrome coronavirus: a retrospective study. Epidemiol Infect. 2018 Nov 5;147:1-5. doi: 10.1017/S0950268818002923. Epub ahead of print. PMID: 30394248; PMCID: PMC6518603.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30394248/
Zwake eerste verdedigingslijn bij ernstige COVID-19 (interferon)
-
34. Andreakos E, Salagianni M, Galani IE, Koltsida O. Interferon-λs: Front-Line Guardians of Immunity and Homeostasis in the Respiratory Tract. Front Immunol. 2017 Sep 29;8:1232. doi: 10.3389/fimmu.2017.01232. PMID: 29033947; PMCID: PMC5626824.
-
35. Galani IE, Rovina N, Lampropoulou V, Triantafyllia V, Manioudaki M, Pavlos E, Koukaki E, Fragkou PC, Panou V, Rapti V, Koltsida O, Mentis A, Koulouris N, Tsiodras S, Koutsoukou A, Andreakos E. Untuned antiviral immunity in COVID-19 revealed by temporal type I/III interferon patterns and flu comparison. Nat Immunol. 2021 Jan;22(1):32-40. doi: 10.1038/s41590-020-00840-x. Epub 2020 Dec 4. PMID: 33277638.
-
36. Park A, Iwasaki A. Type I and Type III Interferons - Induction, Signaling, Evasion, and Application to Combat COVID-19. Cell Host Microbe. 2020 Jun 10;27(6):870-878. doi: 10.1016/j.chom.2020.05.008. Epub 2020 May 27. PMID: 32464097; PMCID: PMC7255347.
-
37. Xia H, Shi PY. Antagonism of Type I Interferon by Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2. J Interferon Cytokine Res. 2020 Dec;40(12):543-548. doi: 10.1089/jir.2020.0214. PMID: 33337934; PMCID: PMC7757701.
-
38. Lucas C, Wong P, Klein J, Castro TBR, Silva J, Sundaram M, Ellingson MK, Mao T, Oh JE, Israelow B, Takahashi T, Tokuyama M, Lu P, Venkataraman A, Park A, Mohanty S, Wang H, Wyllie AL, Vogels CBF, Earnest R, Lapidus S, Ott IM, Moore AJ, Muenker MC, Fournier JB, Campbell M, Odio CD, Casanovas-Massana A; Yale IMPACT Team, Herbst R, Shaw AC, Medzhitov R, Schulz WL, Grubaugh ND, Dela Cruz C, Farhadian S, Ko AI, Omer SB, Iwasaki A. Longitudinal analyses reveal immunological misfiring in severe COVID-19. Nature. 2020 Aug;584(7821):463-469. doi: 10.1038/s41586-020-2588-y. Epub 2020 Jul 27. PMID: 32717743; PMCID: PMC7477538
-
39. Meffre E, Iwasaki A. Interferon deficiency can lead to severe COVID. Nature. 2020 Nov;587(7834):374-376. doi: 10.1038/d41586-020-03070-1. PMID: 33139913.
-
40. Beck DB, Aksentijevich I. Susceptibility to severe COVID-19. Science. 2020 Oct 23;370(6515):404-405. doi: 10.1126/science.abe7591. PMID: 33093097.
-
40a. Lopez L, Sang PC, Tian Y, Sang Y. Dysregulated Interferon Response Underlying Severe COVID-19. Viruses. 2020 Dec 13;12(12):1433. doi: 10.3390/v12121433. PMID: 33322160; PMCID: PMC7764122.
-
40b. Yang A, Guduguntla LS, Yang B. Potentials of Interferons and Hydroxychloroquine for the Prophylaxis and Early Treatment of COVID-19. J Cell Immunol. 2020;2(6):333-340. doi: 10.33696/immunology.2.063. PMID: 33426541; PMCID: PMC7793568.
-
40c. Mahase E. Covid-19: Why are age and obesity risk factors for serious disease? BMJ. 2020 Oct 26;371:m4130. doi: 10.1136/bmj.m4130. PMID: 33106243.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33106243/
Pathofysiologie van infecties met SARS-CoV-2, SARS-CoV en MERS-CoV
-
41. Wiersinga WJ, Rhodes A, Cheng AC, Peacock SJ, Prescott HC. Pathophysiology, Transmission, Diagnosis, and Treatment of Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): A Review. JAMA. 2020 Aug 25;324(8):782-793. doi: 10.1001/jama.2020.12839. PMID: 32648899.
-
42. Cevik M,Tate M, Lloyd O, Maraolo AE, Schafers J, Ho A. SARS-CoV-2, SARS-CoV, and MERS-CoV viral load dynamics, duration of viral shedding, and infectiousness: a systematic review and meta-analysis. Open AccessPublished:November 19, 2020DOI:https://doi.org/10.1016/S2666-5247(20)30172-5
https://www.thelancet.com/journals/lanmic/article/PIIS2666-5247(20)30172-5/fulltext
Metaflammatie, immuunsysteem en insuline
-
43. Fischer HJ, Sie C, Schumann E, Witte AK, Dressel R, van den Brandt J, Reichardt HM. The Insulin Receptor Plays a Critical Role in T Cell Function and Adaptive Immunity. J Immunol. 2017 Mar 1;198(5):1910-1920. doi: 10.4049/jimmunol.1601011. Epub 2017 Jan 23. PMID: 28115529.
-
44. Tsai S, Clemente-Casares X, Zhou AC, Lei H, Ahn JJ, Chan YT, Choi O, Luck H, Woo M, Dunn SE, Engleman EG, Watts TH, Winer S, Winer DA. Insulin Receptor-Mediated Stimulation Boosts T Cell Immunity during Inflammation and Infection. Cell Metab. 2018 Dec 4;28(6):922-934.e4. doi: 10.1016/j.cmet.2018.08.003. Epub 2018 Aug 30. PMID: 30174303.
-
45. Ieronymaki E, Theodorakis EM, Lyroni K, Vergadi E, Lagoudaki E, Al-Qahtani A, Aznaourova M, Neofotistou-Themeli E, Eliopoulos AG, Vaporidi K, Tsatsanis C. Insulin Resistance in Macrophages Alters Their Metabolism and Promotes an M2-Like Phenotype. J Immunol. 2019 Mar 15;202(6):1786-1797. doi: 10.4049/jimmunol.1800065. Epub 2019 Feb 4. PMID: 30718296.
Metaflammatie, immuunsysteem en leptine
-
46. Pérez-Pérez A, Vilariño-García T, Fernández-Riejos P, Martín-González J, Segura-Egea JJ, Sánchez-Margalet V. Role of leptin as a link between metabolism and the immune system. Cytokine Growth Factor Rev. 2017 Jun;35:71-84. doi: 10.1016/j.cytogfr.2017.03.001. Epub 2017 Mar 4. PMID: 28285098.
-
47. Francisco V, Pino J, Campos-Cabaleiro V, Ruiz-Fernández C, Mera A, Gonzalez-Gay MA, Gómez R, Gualillo O. Obesity, Fat Mass and Immune System: Role for Leptin. Front Physiol. 2018 Jun 1;9:640. doi: 10.3389/fphys.2018.00640. PMID: 29910742; PMCID: PMC5992476.
-
48. Zhao S, Zhu Y, Schultz RD, Li N, He Z, Zhang Z, Caron A, Zhu Q, Sun K, Xiong W, Deng H, Sun J, Deng Y, Kim M, Lee CE, Gordillo R, Liu T, Odle AK, Childs GV, Zhang N, Kusminski CM, Elmquist JK, Williams KW, An Z, Scherer PE. Partial Leptin Reduction as an Insulin Sensitization and Weight Loss Strategy. Cell Metab. 2019 Oct 1;30(4):706-719.e6. doi: 10.1016/j.cmet.2019.08.005. Epub 2019 Sep 5. PMID: 31495688; PMCID: PMC6774814.
-
49. Alti D, Sambamurthy C, Kalangi SK. Emergence of Leptin in Infection and Immunity: Scope and Challenges in Vaccines Formulation. Front Cell Infect Microbiol. 2018 May 9;8:147. doi: 10.3389/fcimb.2018.00147. PMID: 29868503; PMCID: PMC5954041.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29868503/
Geactiveerd immuunsysteem, insuline en glucose
-
50. Wang Q, Fang P, He R, et al. O-GlcNAc transferase promotes influenza A virus-induced cytokine storm by targeting interferon regulatory factor-5. Sci Adv. 2020;6(16):eaaz7086. Published 2020 Apr 15. doi:10.1126/sciadv.aaz7086.
-
51. Williams R. Discovered: Metabolic Mechanism of Cytokine Storms. The Scientist, accessed 30/7/2020.
https://www.the-scientist.com/news-opinion/discovered-metabolic-mechanism-of-cytokine-storms--67424
-
52. Wang S, Ma P, Zhang S, et al. Fasting blood glucose at admission is an independent predictor for 28-day mortality in patients with COVID-19 without previous diagnosis of diabetes: a multi-centre retrospective study [published online ahead of print, 2020 Jul 10]. Diabetologia. 2020;1-10. doi:10.1007/s00125-020-05209-1
-
53. Tucker ME. Hyperglycemia Predicts COVID-19 Death Even Without Diabetes. Medscape 13 July 2020.
-
54. Codo AC, Davanzo GG, Monteiro LB, de Souza GF, Muraro SP, Virgilio-da-Silva JV, Prodonoff JS, Carregari VC, de Biagi Junior CAO, Crunfli F, Jimenez Restrepo JL, Vendramini PH, Reis-de-Oliveira G, Bispo Dos Santos K, Toledo-Teixeira DA, Parise PL, Martini MC, Marques RE, Carmo HR, Borin A, Coimbra LD, Boldrini VO, Brunetti NS, Vieira AS, Mansour E, Ulaf RG, Bernardes AF, Nunes TA, Ribeiro LC, Palma AC, Agrela MV, Moretti ML, Sposito AC, Pereira FB, Velloso LA, Vinolo MAR, Damasio A, Proença-Módena JL, Carvalho RF, Mori MA, Martins-de-Souza D, Nakaya HI, Farias AS, Moraes-Vieira PM. Elevated Glucose Levels Favor SARS-CoV-2 Infection and Monocyte Response through a HIF-1α/Glycolysis-Dependent Axis. Cell Metab. 2020 Sep 1;32(3):437-446.e5. doi: 10.1016/j.cmet.2020.07.007. Epub 2020 Jul 17. Erratum in: Cell Metab. 2020 Sep 1;32(3):498-499. PMID: 32697943; PMCID: PMC7367032.
-
55. Gleeson LE, O'Leary SM, Ryan D, McLaughlin AM, Sheedy FJ, Keane J. Cigarette Smoking Impairs the Bioenergetic Immune Response to Mycobacterium tuberculosis Infection. Am J Respir Cell Mol Biol. 2018 Nov;59(5):572-579. doi: 10.1165/rcmb.2018-0162OC. PMID: 29944387.
-
56. Gleeson LE, Sheedy FJ. Metabolic reprogramming & inflammation: Fuelling the host response to pathogens. Semin Immunol. 2016 Oct;28(5):450-468. doi: 10.1016/j.smim.2016.10.007. Epub 2016 Oct 22. PMID: 27780657.
-
57. Gleeson LE, Roche HM, Sheedy FJ. Obesity, COVID-19 and innate immunometabolism. Br J Nutr. 2020 Sep 7:1-5. doi: 10.1017/S0007114520003529. Epub ahead of print. PMID: 32892755; PMCID: PMC7520638.
-
58. Pearce EL, Pearce EJ. Metabolic pathways in immune cell activation and quiescence. Immunity. 2013 Apr 18;38(4):633-43. doi: 10.1016/j.immuni.2013.04.005. PMID: 23601682; PMCID: PMC3654249.
-
59. Dandona P, Chaudhuri A, Ghanim H, Mohanty P. Proinflammatory effects of glucose and anti-inflammatory effect of insulin: relevance to cardiovascular disease. Am J Cardiol. 2007 Feb 19;99(4A):15B-26B. doi: 10.1016/j.amjcard.2006.11.003. Epub 2006 Dec 27. PMID: 17307055.
-
60. Donath MY. Glucose or Insulin, Which Is the Culprit in Patients with COVID-19 and Diabetes? Cell Metab. 2021 Jan 5;33(1):2-4. doi: 10.1016/j.cmet.2020.11.015. Epub 2020 Nov 24. PMID: 33248018; PMCID: PMC7685630.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33248018/
Immuunsysteem en vitaminen/mineralen
-
61. Amare B, Moges B, Mulu A, Yifru S, Kassu A. Quadruple burden of HIV/AIDS, tuberculosis, chronic intestinal parasitoses, and multiple micronutrient deficiency in ethiopia: a summary of available findings. Biomed Res Int. 2015;2015:598605. doi: 10.1155/2015/598605. Epub 2015 Feb 12. PMID: 25767808; PMCID: PMC4342072.
-
62. Maggini S, Pierre A, Calder PC. Immune Function and Micronutrient Requirements Change over the Life Course. Nutrients. 2018 Oct 17;10(10):1531. doi: 10.3390/nu10101531. PMID: 30336639; PMCID: PMC6212925
-
63. Gombart AF, Pierre A, Maggini S. A Review of Micronutrients and the Immune System-Working in Harmony to Reduce the Risk of Infection. Nutrients. 2020 Jan 16;12(1):236. doi: 10.3390/nu12010236. PMID: 31963293; PMCID: PMC7019735.
-
64. Calder PC, Carr AC, Gombart AF, Eggersdorfer M. Optimal Nutritional Status for a Well-Functioning Immune System Is an Important Factor to Protect against Viral Infections. Nutrients. 2020 Apr 23;12(4):1181. doi: 10.3390/nu12041181. PMID: 32340216; PMCID: PMC7230749.
-
65. Di Renzo L, Gualtieri P, Pivari F, Soldati L, Attinà A, Leggeri C, Cinelli G, Tarsitano MG, Caparello G, Carrano E, Merra G, Pujia AM, Danieli R, De Lorenzo A. COVID-19: Is there a role for immunonutrition in obese patient? J Transl Med. 2020 Nov 7;18(1):415. doi: 10.1186/s12967-020-02594-4. PMID: 33160363; PMCID: PMC7647877.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33160363/
COVID-19 en vitaminen/mineralen
-
66. Heller RA, Sun Q, Hackler J, Seelig J, Seibert L, Cherkezov A, Minich WB, Seemann P, Diegmann J, Pilz M, Bachmann M, Ranjbar A, Moghaddam A, Schomburg L. Prediction of survival odds in COVID-19 by zinc, age and selenoprotein P as composite biomarker. Redox Biol. 2021 Jan;38:101764. doi: 10.1016/j.redox.2020.101764. Epub 2020 Oct 20. PMID: 33126054; PMCID: PMC7574778
-
67. Bennouar S, Cherif AB, Kessira A, Bennouar DE, Abdi S. Vitamin D Deficiency and Low Serum Calcium as Predictors of Poor Prognosis in Patients with Severe COVID-19. J Am Coll Nutr. 2021 Jan 12:1-11. doi: 10.1080/07315724.2020.1856013. Epub ahead of print. PMID: 33434117; PMCID: PMC7814570.
-
68. Bauer JM, Morley JE. Editorial: COVID-19 in older persons: the role of nutrition. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2021 Jan;24(1):1-3. doi: 10.1097/MCO.0000000000000717. PMID: 33323712; PMCID: PMC7752213.
-
69. Fedele D, De Francesco A, Riso S, Collo A. Obesity, malnutrition, and trace element deficiency in the coronavirus disease (COVID-19) pandemic: An overview. Nutrition. 2021 Jan;81:111016. doi: 10.1016/j.nut.2020.111016. Epub 2020 Sep 8. PMID: 33059127.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33059127/
Ouderen en vitaminen/mineralen
-
70. Weeden A, Remig V, Holcomb CA, Herald TJ, Baybutt RC. Vitamin and mineral supplements have a nutritionally significant impact on micronutrient intakes of older adults attending senior centers. J Nutr Elder. 2010 Apr;29(2):241-54. doi: 10.1080/01639366.2010.480897. PMID: 20473815.
-
71. Smit E, Winters-Stone KM, Loprinzi PD, Tang AM, Crespo CJ. Lower nutritional status and higher food insufficiency in frail older US adults. Br J Nutr. 2013 Jul 14;110(1):172-8. doi: 10.1017/S000711451200459X. Epub 2012 Nov 1. PMID: 23113895; PMCID: PMC4023911.
-
72. Fantacone ML, Lowry MB, Uesugi SL, Michels AJ, Choi J, Leonard SW, Gombart SK, Gombart JS, Bobe G, Gombart AF. The Effect of a Multivitamin and Mineral Supplement on Immune Function in Healthy Older Adults: A Double-Blind, Randomized, Controlled Trial. Nutrients. 2020 Aug 14;12(8):2447. doi: 10.3390/nu12082447. PMID: 32823974; PMCID: PMC7468989.
Obesitas/diabetes en vitaminen/mineralen
-
73. Via M. The malnutrition of obesity: micronutrient deficiencies that promote diabetes. ISRN Endocrinol. 2012;2012:103472. doi: 10.5402/2012/103472. Epub 2012 Mar 15. PMID: 22462011; PMCID: PMC3313629.