‘Ons genoom is perfect’

Waarom hebben we, met de helft van onze genen gelijk aan die van een banaan, toch heel wat meer in onze mars dan deze tropische vrucht? Hoe erft gedrag van ouders over op kinderen en kleinkinderen? In zijn lezing voor de MMV-ledendag 2021 relativeert Frits Muskiet op zijn kenmerkende ironische wijze de rol van de genen. ‘Die zijn het instrument.’ De muziek wordt door de omgeving gemaakt.

‘Onderzoek bij 35.000 Europeanen levert tien diabetesgenen op.’ Krantenkoppen als deze brengen de emeritus professor klinische chemie en pathofysiologie op zijn punt: ‘Heel interessant. Vroeger hadden we geen diabetes maar plotseling hebben we diabetesgenen.’ Het artikel meldt dat de bewuste genen slechts enige procenten verklaren van het risico op diabetes. Deels komt dat, vermoedt de schrijver van het stuk in NRC, omdat nog veel ‘risicogenen’ verborgen blijven, deels omdat ook leefstijl een belangrijke bijdrage levert.

‘Het understatement van het jaar’, vindt Muskiet. ‘Ik zou zeggen, dat is de énige bijdrage. Er is geen andere bijdrage want ons is genoom is hartstikke perfect!’ Op dat moment is de lezing goed veertig minuten onderweg. In welke tijd de gewezen ‘paleoprofessor’ met zevenmijlslaarzen door de geschiedenis van de aarde en het leven daarop is gewandeld.

Die geschiedenis vertelt het verhaal van aanpassing. Aanpassing aan ultraviolet licht, aanpassing aan warmte en kou, aanpassing aan virussen, bacteriën, schimmels, wormen, schaarste en overvloed. Het leven dat zich het best op de omstandigheden op aarde wist aan te passen, ging door naar de volgende ronde. Het is dus niet de sterkste die overleeft; dat negentiende-eeuwse misverstand kun je blijven rechtzetten.

‘Er was eerst een omgeving en daarop ontstond leven (DNA), niet andersom.’ Wij zijn perfect op die omgeving aangepast. Dicht bij de evenaar voorzien van een beschermende zwarte huid, hoe verder van deze UV-hotspot verwijderd; hoe blanker de huid. Het liep spaak toen we de omgeving naar onze hand gingen zetten. Inmiddels zijn we producten van een omgeving die niet meer bestaat.

Epigenetica

Dat verhaal is vaker verteld. Maar de lezing van Muskiet graaft dieper dan het antwoord op de vraag waarom we zoet, zout en vet toch zo onweerstaanbaar vinden. Hij legt uit hoe ons DNA (genotype) in samenspel met de omgeving ons ‘epigenotype’ programmeert. Dat alles samen bepaalt hoe onze erfelijke eigenschappen tot uitdrukking komen; hoe ons ‘fenotype’ er uit komt te zien. Bovendien doet hij dat op onderhoudende wijze en met praktische invalshoeken.

Genen op zich zeggen niet zoveel. ‘Een rijstkorrel heeft twee keer meer genen dan wij en we zijn genetisch voor 50 procent gelijk aan een banaan.’ Hoe bepalend de omgeving kan zijn voor de manier waarop het genoom tot uitdrukking komt, illustreert Muskiet aan de hand van bijen. Genetisch identiek bepaalt alleen de voeding of een larf een dubbeltje of een kwartje wordt. De werkbij kreeg drie dagen koninginnennectar. Deze bij blijft onvruchtbaar, klein en leeft een paar weken. De koningin krijgt deze nectar altijd. Zij is vruchtbaar, wordt twee keer zo groot en leeft een paar jaar.

Behalve voeding doen tal van andere omgevingsfactoren mee bij het bespelen van genen. Daglicht bijvoorbeeld. Muizen die in het voorjaar geboren worden hebben een dunne vacht, veel honger en zijn nog datzelfde jaar geslachtsrijp. Maar in het najaar werpt dezelfde moedermuis jongen met een heel ander fenotype. Deze muisjes hebben een dikke vacht, ze kunnen met minder voeding toe, groeien langzamer en planten zich pas op latere leeftijd voort.

Geboortegewicht

Van de baarmoeder als omgevingsfactor is het belang nauwelijks te onderschatten. Schaarste in de baarmoeder resulteert niet alleen in een lager geboortewicht, het programmeert baby’s bovendien voor permanente honger. Arts epidemioloog David Barker toonde ‘tig keer’ het verband aan tussen lager geboortegewicht en een hogere kans op hart en vaatziekten. ‘Niemand begreep waar dit op gebaseerd was. Dus aanvankelijk werd Barker als malloot versleten.’ Volgende slide: ‘U ziet ook het metaboolsyndroom; dat is nog veel meer gerelateerd aan het geboortegewicht.’

Nu men weet dat het fenomeen een epigenetische oorzaak heeft en men weet dat er zoiets bestaat als het ‘zuinige fenotype’, is David Barker plotseling onze held. Maar doorgedrongen tot de gezondheidsvoorlichting en het bewustzijn in de klinische praktijk is deze wetenschap allerminst. Muskiet: ‘Het zijn zo’n beetje alleen de kinderartsen die dat begrijpen. Internisten die praten daar nooit over. Hoe vaak bent u naar de dokter geweest en heeft deze gevraagd: wat was uw geboortegewicht?’

Gegeven de overerfbaarheid van epigenetische aanpassingen zou dat helemaal geen gekke vraag moeten zijn. De genen zelf hebben ‘nauwelijks invloed op het geheel’ van gezondheid en ziekte. ‘En áls ze dat wel hebben dan hebben we dat zelf omgebouwd naar een ziekmakend gen.’ De werkelijk genetische ziekten zijn zo zeldzaam dat we echte winst op een heel ander vlak boeken. Daarbij hoort het besef dat de basis voor gezondheid al in de baarmoeder wordt gelegd. In die van de grootmoeder zelfs.

Wondermiddel

Wat onverlet laat dat een ieder er baat bij heeft het aanpassingsvermogen van zijn of haar eigen fenotype aan te spreken. Oftewel te werken aan een gezonde(re) leefstijl. Die rust wat Muskiet betreft op zes belangrijke pijlers. Wat bij één pijler misgaat heeft invloed op de andere. Abnormale voeding en te weinig beweging leiden tot een abnormale darmflora. Chronische stress bevordert milieuverontreiniging, bijvoorbeeld in de vorm van roken. Maar stress veroorzaakt ook slaaptekort en bevordert, samen met slaaptekort, ook een ongezond voedingspatroon.

 ‘Begrijpt u dat als je daar een beetje visolie in stopt dat dat niet werkt? En dat doen we op grote schaal. We denken allemaal dat we het met één pilletje of supplement als wondermiddel kunnen oplossen. U moet alle zes tegelijk aanpakken, want ze hebben met elkaar te maken.’

De lezing is te bekijken via ons YouTube kanaal of door op de onderstaande link te klikken.