Jaap Seidell vindt het tijd voor revolutie: ‘Er moet meer verontwaardiging komen’

Tachtig procent van al het voedsel in de supermarkt is ongezond. Van alle producten speciaal voor peuters, kleuters en jongeren is zelfs bijna honderd procent ongezond. Hoe komt al die ongezondheid in onze omgeving en hoe moeten we ons hiertegen weren? Tijdens het jubileumcongres van MMV op 5 oktober in Vianen riep prof. dr. ir. Jaap Seidell, hoogleraar Voeding en Gezondheid in Amsterdam, voorzichtig op tot revolutie.

‘Als je mensen vraagt: wat is het belangrijkste in je leven? Dan zeggen ze: gezond oud worden. Toch eten we niet gezond. Slechts 5 tot 10 procent van de Nederlanders voldoet aan de richtlijn gezonde voeding, terwijl iedereen feilloos weet wat gezond en ongezond voedsel is.’

Waarom doen we het dan niet? Ja, dan wijst iedereen naar de politiek. Het nieuwe kabinet bezuinigde zelfs op die ene procent voor preventie in een zorgbegroting van meer dan 100 miljard euro. Daarbij leeft in de politiek het idee dat gezondheid maakbaar is via de zorg. ‘Een groot misverstand’, aldus Seidell. ‘Met meer geld en meer mensen in de zorg verlaag je het eigen risico niet. De overheid drukt op de verkeerde knoppen.’

KWF: voeding en ziekte is quasiwetenschappelijk

Seidell doet al vele decennia onderzoek naar overgewicht bij kinderen. ‘In de tijd dat Cornelis Moerman in opspraak was, wilden de huisartsen met wie wij onderzoek deden graag dat voeding werd beschouwd als ‘evidence based medicine’ (wetenschappelijk bewezen geneeskunde). De Cochrane Collaboration wilde dat niet, in Nederland hield het KWF het tegen, aldus Seidell. Hun belangrijkste tegenargument: ‘Leefstijlgeneeskunde is alternatief en voeding en ziekte is quasiwetenschappelijk.’  Wat de zaak niet helpt, is dat het onderzoek naar voeding en kanker erg veel beperkingen kent. ‘Voeding is complex en ziektes zijn complex. Het duurt heel erg lang voor een bepaald voedingspatroon tot de diagnose kanker leidt. Dat kan je niet vastleggen via een experimenten met groepen mensen.’

Als gevolg hiervan zijn medische richtlijnen vooral gebaseerd op observationeel onderzoek op basis van vragenlijsten rondom voedingspatronen die pas decennia later gekoppeld worden aan diagnoses of het ontbreken daarvan.

Disclaimer: onderzoek naar voeding en kanker is shaky

Los van de kwaliteit van het bewijs gaat dit type onderzoek naar de relatie voeding en gezondheid gepaard met allerlei valkuilen en missers, geeft Seidell als disclaimer bij zijn lezing mee. Zo verschillen mensen die veel vlees eten of bijvoorbeeld al dan niet vegetariër zijn ook op andere manieren van elkaar. Gezonde eters roken vaak niet en ook bewegen ze vaak meer. Ook de sociaaleconomische status zorgt vaak voor betere voedingsgewoonten. Kortom: ‘Dit type onderzoek zit boordevol methodologische beperkingen.’ Toch is dit dus het voornaamste waarop adviezen van kankerpreventie en van de Gezondheidsraad gebaseerd zijn.

Experimenten waarbij je de ene groep mensen op dieet zet, en de andere niet, is ingewikkeld. Bovendien is er veel tegengesteld bewijs. ‘Veertig jaar geleden was bekend dat de consumptie van rode en oranje groenten een beschermende werking biedt tegen kanker. Dat wordt dan veroorzaakt door een stofje, dachten wetenschappers: bètacaroteen.’ Maar, wat bleek uit het experiment met twee groepen mensen? Dat degenen die bètacaroteen suppleerden meer longkanker kregen dan de mensen die dit niet deden. De betekenis van deze uitkomst is overigens onduidelijk. ‘Het geeft vooral aan hoe shaky onze wetenschap is op dit gebied’, benadrukt Seidell.  Wat wél zeker is, is dat mensen met een gezond gewicht minder risico lopen op kanker. Al het andere dat we zeker weten, betreft vooral de preventie van kanker. Zoals dat borstvoeding het beste is voor baby’s, dat voldoende beweging belangrijk is, en dat de consumptie van ultrabewerkte voeding (waaronder vleeswaren) en toegevoegde suikers beperkt moet worden.   

Een derde deel leeft twintig jaar langer in ongezondheid

Onze omgeving beïnvloedt onze gezondheid en dat heeft een forse impact. Het gaat dan om frisdrankautomaten op school, kindermarketing, en junkfood- in omgevingen van een school, maar ook om de sociale achtergronden van gezondheid. ‘Het gaat niet alleen over verschil in hoog- en laagopgeleid, maar over kosten, de wijk waarin je woont, wat je wel en niet geleerd hebt in je leven, heb je überhaupt gemeenschapszin, kom je voor elkaar op? Die dingen zijn veel belangrijker dan verschil in opleiding, maar daar hebben we het wel steeds over.’

Het leidt tot enorme gezondheidsverschillen. ‘Een derde deel van de bevolking in Amsterdam leeft zes jaar korter en twintig jaar langer in ongezondheid dan een ander deel. In plaats van op je 70^e ziek te worden, word je het op je 50^e en dat heeft een enorme impact op een individu en op de maatschappij. Daar moet je op ingrijpen.’ Gezondheid begint al in de eerste duizend dagen van je leven, maar wat als je die doormaakt in een laaggeletterd gezin in een ongezonde omgeving met stress als gevolg van je slechte huisvesting?

Wat het onderwerp gezondheid politiek gezien lastig maakt is dat gezondheid verdeeld is over verschillende politieke domeinen: economische zaken, onderwijs, landbouw. ‘Iedereen is op zijn eigen terrein met de korte termijn bezig zonder het geheel te zien, de holistische blik ontbreekt bij de ministeries waar het over gaat.’

‘Het afschuiven naar een individuele verantwoordelijkheid is een fundamenteel probleem’

‘Wanneer je meer tijd neemt voor gezond eten en ontspanning gaan de schoolprestaties omhoog, verbetert de fysieke en mentale gezondheid, neem het pestgedrag af en de sfeer op de school toe. Dat blijkt uit onderzoek. Maar als je dan zegt: kom op, we doen het, dan hoor je: nee, dat is de verantwoordelijkheid van de ouders. Het afschuiven naar een individuele verantwoordelijkheid is een fundamenteel probleem in de samenleving.’

‘Gezond leven is een individuele verantwoordelijkheid in die zin dat je het zelf moet doen.’ Hij vergelijkt het met een bal die je zelf voort moet duwen, je leven lang zodat je gezond oud kunt worden. Maar de steilheid van de helling waartegen je op moet duwen verschilt per persoon. ‘Voor mensen in achterstandswijken kan die helling heel stijl zijn. Daar zou je invloed op uit moeten willen oefenen.’

‘In de supermarkt is alles voor kinderen ongezond’

‘De olifant in de kamer is hierbij: hoe raken wij aan al dat ongezonde voedsel? Tachtig procent van alles in de supermarkt is ongezond. Honderd procent van alle dingen die voor peuters, kleuters en tieners worden gemaakt, zijn ongezond. Van drankjes en ontbijtgranen tot toetjes en koekjes. het overgrote deel is ongezond.’ Dat we dat in Nederland normaal en acceptabel lijken te vinden, danken we aan de polderpolitiek van Nederland. Seidell, die adviseur was voor de staatssecretaris voor gezondheid, legt uit hoe dat gaat. Met alle industrieën – van voedingsmiddelen, alcohol, tabak, entertainment – komt de overheid samen om te praten over hoe het anders zou kunnen. ‘Dat is met de kalkoen overleggen over het kerstdiner’, vergelijkt hij.  

Vervolgens wordt het argument van de ‘vrije wil’ er nog tegenaan gegooid en dat je vooral niet moet betuttelen. Terwijl: ‘Eigenlijk moet de overheid ons beschermen tegen opdringerige commerciële aanbieders via wiens producten we eerder ons graf terecht komen.’

Wat moet er gebeuren?

‘Een samenleving die gerund wordt door de tabak-, alcohol- en voedingsindustrie; dat wordt geen gezonde samenleving. Daaruit ontstaan oplossingen als de NUTRI-score, en als mensen dan nog niet gezond eten, is het hun eigen schuld.’

‘Mijn pleidooi: overtuig de overheid ervan dat het anders moet. Omdat we anders enorme kosten krijgen die niet anders op te lossen zijn. Elke euro aan preventie levert 3 euro aan besparing op. Dat is mijn boodschap. Vanuit de maatschappij moet veel meer verontwaardiging komen. Het aantal jongeren met mentale problemen is enorm gestegen: waarom laten we het toe dat zoveel jeugd in de ellende zit? Moeten we niet veel meer protesteren? We gooien met soepen en plakken onszelf overal aan vast, maar over dit soort dingen hoor je niemand.’

Seidell wil geen burgerlijke ongehoorzaamheid prediken, maar constateert dat de kop er wat hem betreft af is. ‘De revolutie begon vandaag in Vianen.’

Klik hier voor de volledige presentatie van Jaap Seidell tijdens het jubileumscongres van 5 oktober.